วิวฏํ กาตุนฺติ อุทาหรณํ วณฺเณตฺวา ปากฏํ กาตุํ ฯ สุวิภตฺตํ กาตุนฺติ อนฺวยโต พฺยติเรกโต สุฏฺฐุ, วิภตฺตํ กาตุํฯ อุตฺตานกํ กาตุนฺติ อุปนยนิคเมหิ ตมตฺถํ วิภูตํ กาตุํฯ อญฺเญน นีหาเรนาติ วิปสฺสนาวิมุตฺเตน จิตฺตาภินีหาเรนฯ

เขมกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. ฉนฺนสุตฺตวณฺณนา

[90] มกฺขีติ คุณมกฺขนลกฺขเณน มกฺเขน สมนฺนาคโตฯ ปฬาสีติ ยุคคฺคาหลกฺขเณน ปฬาเสน สมนฺนาคโตฯ เอตํ อโวจาติ ‘‘โอวทนฺตุ มํ…เป.… ปสฺเสยฺย’’นฺติ เอตํ อโวจฯ

เถรนฺติ ฉนฺนตฺเถรํฯ อตฺตโน ทุคฺคหเณน กญฺจิ อุปารมฺภมฺปิ กเรยฺยฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เอวํ กิร เนสํ อโหสี’’ติอาทิฯ นิทฺโทสเมวสฺส กตฺวาติ อาทิโต อนุรูปตฺตเมว กตฺวา สทฺธมฺมํ กเถสฺสามาติฯ

ปริตสฺสนา อุปาทานนฺติ ภยปริตสฺสนา ทิฏฺฐุปาทานํฯ อนตฺตนิ สติ อนตฺตกตานิ กมฺมานิ กมตฺตานํ ผุสิสฺสนฺตีติ ภยปริตสฺสนา เจว ทิฏฺฐุปาทานญฺจ อุปฺปชฺชติฯ ปฏินิวตฺตตีติ ยถารทฺธวิปสฺสนาโต ปฏินิวตฺตติ, นาสกฺขีติ อตฺโถฯ กสฺมา ปเนตสฺส วิปสฺสนมนุยุญฺชนฺตสฺส เอวํ อโหสีติ ตตฺถ การณํ วทติ ‘‘อยํ กิรา’’ติอาทินาฯ เอวนฺติ ‘‘โก นุ โข เม อตฺตา’’ติ เอวํ น โหติฯ ตาวติกา วิสฺสตฺถีติ ‘‘มยฺหํ ธมฺมํ เทเสตู’’ติ วุตฺตวิสฺสาโส อตฺถีติ อตฺโถฯ อิทํ กจฺจานสตฺถํ อทฺทสาติ โยชนาฯ ‘‘ทฺวยนิสฺสิโต, กจฺจาน, โลโก’’ติอาทิ ทิฏฺฐิวินิเวฐนาฯ ‘‘เอเต เต, กจฺจาน, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺมา’’ติอาทิ พุทฺธพลทีปนาฯ

ฉนฺนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9-10. ราหุลสุตฺตาทิวณฺณนา

[91-92] เอตานิ สุตฺตานิฯ อิธาคตานีติ อิมสฺมิํ วคฺเค อานีตานิ สงฺคีติกาเรหีติฯ

ราหุลสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เถรวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ปุปฺผวคฺโค

1. นทีสุตฺตวณฺณนา

[93] ปพฺพเตยฺยาติ ปพฺพตโต อาคตาฯ ตโต เอว โอหารินีฯ เตนสฺสา จณฺฑโสตตํ ทสฺเสติฯ ทูรํ คจฺฉตีติ ทูรงฺคมาฯ เตนสฺสา มโหฆตํ ทสฺเสติฯ

โสเตติ วฏฺฏโสเตฯ จตูหิ คาเหหีติ ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติอาทินยปฺปวตฺเตหิ จตูหิ คาเหหิฯ ปลุชฺชนตฺตาติ ฉินฺนตฺตาฯ โสกาทิพฺยสนปฺปตฺตีติ โสกาทิอนตฺถุปฺปตฺติฯ

นทีสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปุปฺผสุตฺตวณฺณนา

[94] วิวทตีติ วิวาทํ กโรติฯ วทนฺโตติ อยถาสภาเวน วทนฺโตฯ วิวทติ ธมฺมตาย วิรุทฺธํ กตฺวา วทติฯ โลกธมฺโมติ ลุชฺชนสภาวธมฺโมฯ โก ปน โสติ อาห ‘‘ขนฺธปญฺจก’’นฺติฯ เตนาห ‘‘ตํ หี’’ติอาทิฯ กถํ กโรมีติ เกน ปกาเรนาหํ พาลํ อชานนฺตํ กโรมิฯ เตนาห ‘‘มยฺหํ หี’’ติอาทิฯ ตถา จาห ‘‘อกฺขาโต โว มยา มคฺโค’’ติอาทิ (ธ. ป. 275)ฯ ‘‘ตโย โลกา กถิตา’’ติ วตฺวา ตํ วิวริตุํ ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว’’ติอาทิมาหฯ

ปุปฺผสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. เผณปิณฺฑูปมสุตฺตวณฺณนา

[95] เกนจิ การเณน ยุชฺฌิตฺวา คเหตุํ น สกฺกาติ อยุชฺฌา นามฯ นิวตฺตนฏฺฐาเนติ อุทกปฺปวาหสฺส นิวตฺติตฏฺฐาเนฯ

อนุโสตาคมเนติ อนุโสตํ อาคมนเหตุ, ‘‘อนุโสตาคมเนนา’’ติ วา ปาโฐฯ

อนุปุพฺเพน ปวฑฺฒิตฺวาติ ตตฺถ ตตฺถ อุฏฺฐิตานํ ขุทฺทกมหนฺตานํ เผณปิณฺฑานํ สํสคฺเคน ปการโต วุทฺธิํ ปตฺวาฯ อาวเหยฺยาติ อาเนตฺวา วเหยฺยฯ การเณน อุปปริกฺเขยฺยาติ ญาเณน วีมํเสยฺยฯ ‘‘สาโร นาม กิํ ภเวยฺยา’’ติ วตฺวา สพฺพโส ตทภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิลียิตฺวา วิทฺธํเสยฺเยวา’’ติ อาหฯ เตน รูปมฺปิ นิสฺสารตาย ภิชฺชเตวาติ ทสฺเสติฯ ยถา หิ อนิจฺจตาย อสารตาสิทฺธิ, เอวํ อสารตายปิ อนิจฺจตาสิทฺธีติ อนิจฺจตาย เอว นิจฺจสารํ ถิรภาวสารํ ธุวสารํ สามีนิวาสีการกภูตสฺส อตฺตโน วเส ปวตฺตนมฺเปตฺถ นตฺถีติ อาห ‘‘รูปมฺปิ…เป.… นิสฺสารเมวา’’ติฯ โสติ เผณปิณฺโฑฯ คหิโตปิ อุปาเยน ตมตฺถํ น สาเธติ อนรหตฺตาฯ อเนกสนฺธิฆฏิโต ตถา ตถา ฆฏิโต หุตฺวาฯ

พฺยามมตฺตมฺปิ เอตรหิ มนุสฺสานํ วเสนฯ อวสฺสเมว ภิชฺชติ ตรงฺคพฺภาหตํ หุตฺวาฯ

ตสฺมิํ ตสฺมิํ อุทกพินฺทุมฺหิ ปติเตฯ อุทกตลนฺติ อุทกปิฏฺฐิํฯ อญฺญโต ปตนฺตํ อุทกพินฺทุํฯ อุทกชลฺลนฺติ สนฺตานกํ หุตฺวา ฐิตํ อุทกมลํฯ ตญฺหิ สํกฑฺฒิตฺวา ตโต อุทกํ ปุฏํ กโรติ, ตสฺมิํ ปุเฏ ปุพฺพุฬสมญฺญาฯ วตฺถุนฺติ จกฺขาทิวตฺถุํฯ อารมฺมณนฺติ รูปาทิอารมฺมณํฯ กิเลสชลฺลนฺติ ปุริมสิทฺธํ, ปฏิลพฺภมานํ วา กิเลสมลํฯ ผสฺสสงฺฆฏฺฏนนฺติ ผสฺสสโมธานํฯ ปุพฺพุฬสทิสา มุหุตฺตรมณียตายฯ ยสฺมา ฆมฺมกาเล สูริยาตปสนฺตาปาภินิพฺพตฺตรสฺมิชาลนิปาเต ตาทิเส ภูมิปเทเส อิโต จิโต สมุคฺคตวาตเวคสมุทฺธฏวิรุฬฺหสงฺขาเตสุ ปริพฺภมนฺเตสุ อณุปรมาณุตชฺชาริปฺปกาเรสุ ภูตสงฺฆาเตสุ มรีจิสมญฺญา, ตสฺมา สพฺพโส สารวิรหิตาติ วุตฺตํ ‘‘สญฺญาปิ อสารกฏฺเฐน มรีจิสทิสา’’ติฯ ยสฺมา จ ปสฺสนฺตานํ เยภุยฺเยน อุทกากาเรน ขายติ, ตสฺมา ‘‘คเหตฺวา ปิวิตุํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ นีลาทิอนุภวนตฺถายาติ นีลาทิอารมฺมณสฺส อนุภวนตฺถายฯ ผนฺทตีติ ผนฺทนาการปฺปตฺตา วิย โหติ อปฺปหีนตณฺหสฺส ปุคฺคลสฺสฯ วิปฺปลมฺเภติ อปฺปหีนวิปลฺลาสํ ปุคฺคลํฯ เตนาห ‘‘อิทํ นีลก’’นฺติอาทิฯ สญฺญาวิปลฺลาสโต หิ จิตฺตวิปลฺลาโส, ตโต ทิฏฺฐิวิปลฺลาโสติฯ วิปฺปลมฺภเนนาติ วิปฺปการวเสเนว อารมฺมณสฺส ลมฺภเนนฯ วิปฺปการวเสน หิ เอตํ ลมฺภนํ, ยทิทํ อนุทกเมว อุทกํ กตฺวา ทสฺสนํ อนครเมว นครํ กตฺวา คนฺธพฺพนาฏกาทิทสฺสนํฯ

กุกฺกุกํ วุจฺจติ กทลิกฺขนฺธสฺส สพฺพปตฺตวฏฺฏีนํ อพฺภนฺตเร ทณฺฑกนฺติ อาห ‘‘อกุกฺกุกชาตนฺติ อนฺโต อสญฺชาตฆนทณฺฑก’’นฺติฯ น ตถา โหตีติ ยทตฺถาย อุปนีตํ, ตทตฺถาย น โหติฯ นานาลกฺขโณติ นานาสภาโวฯ สงฺขารกฺขนฺโธวาติ เอโก สงฺขารกฺขนฺโธตฺเวว วุจฺจติฯ

อสฺสาติ ปุริสสฺสฯ อปคตปฏลปิฬกนฺติ อปคตปฏลโทสญฺเจว อปคตปิฬกโทสญฺจฯ อสารภาวทสฺสนสมตฺถนฺติ อสารสฺส อสารภาวทสฺสนสมตฺถํฯ อิตฺตราติ ปริตฺตกาลา, น จิรฏฺฐิติกาฯ เตนาห ‘‘ลหุปจฺจุปฏฺฐานา’’ติฯ อญฺญเทว จ อาคมนกาเล จิตฺตนฺติ อิทญฺจ โอฬาริกวเสเนว วุตฺตํฯ ตถา หิ เอกจฺฉรกฺขเณ อเนกโกฏิสตสหสฺสสงฺขานิ จิตฺตานิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติฯ มายาย ทสฺสิตํ รูปํ มายาติ วุตฺตํฯ ยํกิญฺจิเทว กปาลิฏฺฐกปาสาณวาลิกาทิํฯ วญฺเจตีติ อสุวณฺณเมว สุวณฺณนฺติ, อมุตฺตเมว มุตฺตาติอาทินา วญฺเจติฯ นนุ จ สญฺญาปิ มรีจิ วิย วิปฺปลมฺเภติ วญฺเจติ, อิทมฺปิ วิญฺญาณํ มายา วิย วญฺเจตีติ โก อิเมสํ วิเสโสติ? วจนตฺโถ เนสํ สาธารโณฯ ตถาปิ สญฺญา อนุทกํเยว อุทกํ กตฺวา คาหาเปนฺตี, อปุริสญฺเญว ปุริสํ กตฺวา คาหาเปนฺตี วิปฺปลมฺภนวเสน อปฺปวิสยา, วิญฺญาณํ ปน ยํ กิญฺจิ อตํสภาวํ ตํ กตฺวา ทสฺเสนฺตี มายา วิย มหาวิสยาฯ เตนาห ‘‘ยํกิญฺจิเทวา’’ติอาทิฯ เอวมฺปีติ อติวิย ลหุปริวตฺติภาเวนปิ มายาสทิสนฺติฯ

เทสิตาติ เอวํ เทสิตา เผณปิณฺฑาทิอุปมาหิฯ

ภูริ วุจฺจติ ปถวี, สณฺหฏฺเฐน วิปุลฏฺเฐน จ ภูริสทิสปญฺญตาย ภูริปญฺโญฯ เตนาห ‘‘สณฺหปญฺเญน เจวา’’ติอาทิฯ กิมิคณาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน อเนกคิชฺฌาทิเก สงฺคณฺหาติฯ ปเวณีติ ธมฺมปพนฺโธฯ พาลลาปินี ‘‘อหํ มมา’’ติอาทินาฯ เสสธาตุโย คเหตฺวาว ภิชฺชติ เอกุปฺปาเทกนิโรธตฺตา, วตฺถุรูปนิสฺสยปจฺจยตฺตา ‘‘อย’’นฺติ น วิสุํ คหิตํฯ วธภาวโตติ วธสฺส มรณสฺส อตฺถิภาวโตฯ สรณนฺติ ปฏิสรณํฯ

เผณปิณฺฑูปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4-6. โคมยปิณฺฑสุตฺตาทิวณฺณนา

[96-98] สสฺสตํ สพฺพกาลํ ยาว กปฺปวุฏฺฐานา โหนฺตีติ สสฺสติโย, สิเนรุอาทโยฯ ตาหิ สมํ สมกาลํฯ อเนนาติ ภควตาฯ นยิทนฺติ เอตฺถ ย-กาโร ปทสนฺธิกโร, อิทนฺติ นิปาตปทํฯ ตํ ปน เยน เยน สมฺพนฺธียติ, ตํ ติลิงฺโคว โหตีติ ‘‘อยํ มคฺคพฺรหฺมจริยวาโส’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘น ปญฺญาเยยฺยา’’ติ วตฺวา ตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘มคฺโค หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วิวฏฺเฏนฺโตติ วินิวฏฺเฏนฺโต อปฺปวตฺติํ กโรนฺโตฯ

ราชธานีติ รญฺโญ นิวาสนครํฯ สุตฺตมยนฺติ จิตฺตวณฺณวฏฺฏิกามยํฯ

โคมยปิณฺฑสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. คทฺทุลพทฺธสุตฺตวณฺณนา

[99] ยํ มหาสมุทฺโทติ เอตฺถ ยนฺติ สมยสฺส ปจฺจามสนํฯ ภุมฺมตฺเถ เจตํ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘ยสฺมิํ สมเย’’ติฯ โส จ สมโย อยนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปญฺจเม สูริเย อุฏฺฐิเต’’ติ อาหฯ ปริจฺเฉทํ น วทามิ ปริจฺเฉทการิกาย อคฺคมคฺควิชฺชาย อนธิคตตฺตาฯ สุนโข วิย วฏฺฏนิสฺสิโต พาโล อสวสภาวโตฯ คทฺทุโล วิย ทิฏฺฐิพนฺโธฯ สกฺกาโย ตสฺส อสวสภาวโตฯ ปุถุชฺชนสฺส สกฺกายานุปริวตฺตนนฺติ ‘‘สนฺตาเน สตฺตโวหาโร’’ติ ตํ ตโต อญฺญํ กตฺวา เภเทน นิทฺเทโสฯ

คทฺทุลพทฺธสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. ทุติยคทฺทุลพทฺธสุตฺตวณฺณนา

[100] ทิฏฺฐิคทฺทุลนิสฺสิตายาติ สหชาตาทิปจฺจยวเสน ทิฏฺฐิคทฺทุลนิสฺสิตาย นิสฺสาเยว ปวตฺตติ ตโต อตฺตานํ วิเวเจตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตาฯ จิตฺตสํกิเลเสเนวาติ ทสวิธกิเลสวตฺถุวเสน จิตฺตสฺส สํกิลิฏฺฐภาเวนฯ อริยมคฺคาธิคมเนน จิตฺตสฺส โวทานตฺตา โวทายนฺติ วิสุชฺฌนฺติฯ

วิจรณจิตฺตนฺติ คเหตฺวา วิจรณวเสน วิจรณจิตฺตํฯ สงฺขานามาติ เอวํนามกาฯ พฺราหฺมณปาสณฺฑิกาติ ชาติยา พฺราหฺมณา, ฉนฺนวุติยา ปาสณฺเฑสุ ตํ สงฺขาสญฺญิตํ ปาสณฺฑํ ปคฺคยฺห วิจรณกาฯ ปฏโกฏฺฐกนฺติ ทุสฺสาปณกํฯ ทสฺเสนฺตาติ ยถาคติกมฺมวิปากจิตฺตตํ ทสฺเสนฺตา ฯ ตํ จิตฺตนฺติ ตํ ปฏโกฏฺฐกจิตฺตํ คเหตฺวา วิจรนฺติฯ จินฺเตตฺวา กตตฺตาติ ‘‘อิมสฺส รูปสฺส เอวํ หตฺถปาทา, เอวํ มุขํ ลิขิตพฺพํ, เอวํ อาการวตฺถคฺคหณานิ, เอวํ กิริยาวิเสสา, เอวํ กิริยาวิภาคํ, สตฺตวิเสสานํ วิภาคํ กาตพฺพ’’นฺติ ตสฺส อุพฺพตฺตนขิปนปวตฺตนาทิปโยชนญฺจาติ สพฺพเมตํ ตถา จินฺเตตฺวา กตตฺตา จิตฺเตน มนสา จินฺติตํ นามฯ อุปายปริเยสนจิตฺตนฺติ ‘‘หตฺถปาทา เอวํ ลิขิตพฺพา’’ติอาทินา ยถาวุตฺตอุปายสฺส เจว ปุพฺเพ ปวตฺตสฺส ภูมิปริกมฺมวณฺณธาตุสมฺมาโยชนุปายสฺส จ วเสน ปวตฺตํ จิตฺตํฯ ตโตปิ จิตฺตตรนฺติ ตโต จิตฺตกมฺมโตปิ จิตฺตตรํ จิตฺตกาเรน จินฺติตปฺปการานํ สพฺเพสํเยว จิตฺตกมฺเม อนิปฺผชฺชนโตฯ กมฺมจิตฺเตนาติ กมฺมวิญฺญาเณนฯ กมฺมจิตฺเตนาติ วา กมฺมสฺส จิตฺตภาเวนฯ โส กมฺมสฺส วิจิตฺตภาโว ตณฺหาวเสน ชายตีติ เวทิตพฺโพฯ สฺวายมตฺโถ อฏฺฐสาลินีฏีกายํ วิภาวิโตฯ เอวํ จิตฺตาติ เอวํ จิตฺตรูปวิเสสาฯ โยนิํ อุปเนตีติ ตํ ตํ อณฺฑชาทิเภทํ โยนิวิเสสํ ปาเปติ วณฺณวิเสโส วิย ผลิกมณิกํฯ น หิ วิเสสา หิตวิจิตฺตสามตฺถิยกมฺมํ โยนิํ อุปเนติ, ตสฺส ตสฺส วิปากุปฺปตฺติยา ปจฺจโย โหติฯ โยนิมูลโก เตสํ จิตฺตภาโวติ ยํ ยํ โยนิํ กมฺมํ สตฺเต อุปเนติ, ตํตํโยนิมูลโก เตสํ สตฺตานํ จิตฺตวิจิตฺตภาโวฯ เตนาห ‘‘โยนิอุปคตา’’ติอาทิฯ สทิสจิตฺตาว สทิสจิตฺตภาวา เอวฯ อิตีติอาทิ วุตฺตสฺเสว อตฺถสฺส อุปฺปฏิปาฏิยา นิคมนํฯ

ติรจฺฉานคตจิตฺตภาวโต จิตฺตสฺเสว สวิเสสํ จิตฺตภาวกรณํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ จิตฺตํ นาเมตํ จิตฺตตรเมว เวทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ สหชาตธมฺมจิตฺตตายาติ ราคาทิสทฺธาทิธมฺมวิจิตฺตภาเวนฯ ภูมิจิตฺตตายาติ อธิฏฺฐานจิตฺตตายฯ กมฺมนานตฺตํ มูลํ การณํ เอเตสนฺติ กมฺมนานตฺตมูลกา, เตสํฯ ลิงฺคนานตฺตํ อิตฺถิลิงฺคาทินานตฺตวเสน เจว ตํตํสณฺฐานนานตฺตวเสน จ เวทิตพฺพํฯ

สญฺญานานตฺตํ อิตฺถิปุริสเทวมนุสฺสาทิสญฺญานานตฺตวเสน ฯ โวหารนานตฺตํ ติสฺโสติอาทิโวหารนานตฺตวเสนฯ จิตฺตานํ วิจิตฺตานํฯ ตํตํโวหารนานตฺตมฺปิ จิตฺเตเนว ปญฺญปียติฯ รงฺคชาตรูปสมุฏฺฐาปนาทินา วตฺถํ รญฺชยตีติ รชโก, วณฺณกาโรฯ ปุถุชฺชนสฺส อตฺตภาวสญฺญิตรูปสมุฏฺฐาปนตา นิยตา เอกนฺติกาติ ปุถุชฺชนคฺคหณํฯ ‘‘อภิรูปํ รูปํ สมุฏฺฐาเปตี’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ

ทุติยคทฺทุลพทฺธสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. วาสิชฏสุตฺตวณฺณนา

[101] อตฺถสฺสาติ หิตสฺสฯ อสาธิกา ‘‘ภาวนานุโยคํ อนนุยุตฺตสฺสา’’ติ อนนุยุตฺตสฺส วุตฺตตฺตาฯ อิตราติ สุกฺกปกฺขอุปมาฯ สาธิกา ภาวนาโยคสฺส อนุยุตฺตตฺตาฯ ตญฺหิ ตสฺส สาธิกา เวทิตพฺพาฯ สมฺภาวนตฺเถติ ปรมตฺถสมฺภาวเนฯ เอวญฺหิ กณฺหปกฺเขปิ อปิสทฺทคฺคหณํ สมตฺถิตํ โหติฯ สมฺภาวนตฺเถติ วา ปริกปฺปนตฺเถติ อตฺโถฯ สงฺขาตพฺเพ อตฺเถ อนิยมโต วุจฺจมาเน สงฺขาโต อนิยมตฺโถ วาสทฺโท วตฺตพฺโพติ ‘‘อฏฺฐ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อูนาธิกานีติ อูนานิปิ อธิกานิปิ กิญฺจาปิ โหนฺติ, เอกํโส ปน คเหตพฺโพติ ‘‘อฏฺฐ วา ทส วา ทฺวาทส วา’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ วจนํ สนฺธาย ‘‘วจนสิลิฏฺฐตายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปาทนขสิขาหิ อโกปนวเสน สมฺมา อธิสยิตานิฯ อุตุนฺติ อุณฺหอุตุํ กายุสฺมาวเสนฯ เตนาห ‘‘อุสฺมีกตานี’’ติฯ ภาวิตานีติ กุกฺกุฏวาสนาย วาสิตานิฯ สมฺมาอธิสยนาทิติวิธกิริยากรเณน อิมํ อปฺปมาทํ กตฺวาฯ โสตฺถินา อภินิพฺภิชฺชิตุนฺติ อนนฺตราเยน ตโต นิกฺขมิตุํฯ อิทานิ ตมตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘เต หี’’ติอาทิมาหฯ สยมฺปีติ อณฺฑานิฯ ปริณามนฺติ ปริปกฺกํ พหินิกฺขมนโยคฺคตํฯ

ตนฺติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํฯ เอวนฺติ อิทานิ วุจฺจมานากาเรนฯ อตฺเถนาติ อุปเมยฺยตฺเถนฯ สํสนฺทิตฺวา สมฺมา โยเชตฺวาฯ สมฺปยุตฺตธมฺมวเสน ญาณสฺส ติกฺขาทิภาโว เวทิตพฺโพฯ

ญาณสฺส หิ สภาวโต สติเนปกฺกโต จ ติกฺขภาโว, สมาธิวเสน สูรภาโว, สทฺธาวเสน วิปฺปสนฺนภาโว , วีริยวเสน ปริณามภาโวฯ ปริณามกาโลติ พลววิปสฺสนากาโลฯ วฑฺฒิตกาโลติ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนากาโลฯ อนุโลมฏฺฐานสฺส หิ วิปสฺสนา คหิตคพฺภา นาม ตทา มคฺคคพฺภสฺส คหิตตฺตาฯ ตชฺชาติกนฺติ ตสฺส วิปสฺสนานุโยคสฺส อนุรูปํฯ สตฺถาปิ คาถาย อวิชฺชณฺฑโกสํ ปหรติ ภินฺทาเปติฯ

โอลมฺพกสงฺขาตนฺติ โอลมฺพกสุตฺตสงฺขาตํฯ ปลนฺติ ตสฺส สุตฺตสฺส นามํฯ ธาเรตฺวาติ ทารูนํ เหยฺยาทิชานนตฺถํ อุปเนตฺวาฯ ทารูนํ คณฺฑํ หรตีติ ปลคณฺโฑติ เอเตน ปเลน คณฺฑหาโร ‘‘ปลคณฺโฑ’’ติ ปจฺฉิมปเท อุตฺตรปทโลเปน นิทฺเทโสติ ทสฺเสติฯ คหณฏฺฐาเนติ หตฺเถน คเหตพฺพฏฺฐาเนฯ สมฺมเทว เขปียนฺติ เอเตน กายทุจฺจริตาทีนีติ สงฺเขโป, เตนฯ วิปสฺสนํ อนุยุญฺชนฺตสฺส ปุคฺคลสฺเสว ทิวเส ทิวเส อาสวานํ ปริกฺขโย อิธ ‘‘วิปสฺสนายานิสํโส’’ติ อธิปฺเปโตฯ เหมนฺติเกน กรณภูเตนฯ ภุมฺมตฺเถ วา เอตํ กรณวจนํ, เหมนฺติเกติ อตฺโถฯ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ ปฏิปฺปสฺสทฺธผลานิ โหนฺติฯ เตนาห ‘‘ปูติกานิ ภวนฺตี’’ติฯ

มหาสมุทฺโท วิย สาสนํ สภาวคมฺภีรภาวโตฯ นาวา วิย โยคาวจโร มโหฆุตฺตรณโตฯ ปริยาทานํ วิยาติ ปริโต อปริปูรณํ วิยฯ ขชฺชมานานนฺติ สงฺขาทนฺเตน วิย อุทเกน เขปิยมานานํ พนฺธนานํฯ ตนุภาโวติ ปริยุฏฺฐานุปฺปตฺติยา อสมตฺถตาย ทุพฺพลภาโวฯ วิปสฺสนาญาณปีติปาโมชฺเชหีติ วิปสฺสนาญาณสมุฏฺฐิเตหิ ปีติปาโมชฺเชหิฯ โอกฺขายมาเน ปกฺขายมาเนติ วิวิธปฏิปตฺติยา อุกฺขายมาเน ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย ปกฺขายมาเนฯ ทุพฺพลตา ทีปิตา ‘‘อปฺปกสิเรเนว สํโยชนานิ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ, ปูติกานิ ภวนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตาฯ

วาสิชฏสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. อนิจฺจสญฺญาสุตฺตวณฺณนา

[102] ภาเวนฺตสฺสาติ วิปสฺสนาย มคฺคํ ภาเวนฺตสฺส อุปฺปนฺนสญฺญาฯ เตนาห – ‘‘สพฺพํ กามราคํ ปริยาทิยตี’’ติอาทิฯ สนฺตาเนตฺวาติ กสนฏฺฐานํ สพฺพโส วิตเนตฺวา ปตฺถริตฺวาฯ กิเลสาติ อุปกฺกิเลสปฺปเภทา กิเลสาฯ อนิจฺจสญฺญาญาเณนาติ อนิจฺจสญฺญาสหคเตน ญาเณนฯ

ลายนนฺติ ลายนํ วิย นยนํ วิย นิจฺโฉฏนํ วิย จ อนิจฺจสญฺญาญาณํฯ อิมินา อตฺเถนาติ อิมินา ยถาวุตฺเตน ปาฬิยา อตฺเถน, อุปมา สํสนฺเทตพฺพาติ เอตฺถ ปพฺพชลายโก วิย โยคาวจโรฯ ลายนาทินา ตสฺส ตตฺถ กตกิจฺจตาย ปริตุฏฺฐิ วิย อิมสฺส กิเลเส สพฺพโส ฉินฺทิตฺวา ผลสมาปตฺติสุเขน กาลสฺส วีตินามนาฯ

กูฏํ คจฺฉนฺตีติ ปาริมนฺเตน กูฏํ คจฺฉนฺติฯ กูฏํ ปวิสนภาเวนาติ กูฏจฺฉิทฺทํ อคฺเคน ปวิสนวเสนฯ สโมสริตฺวาติ ฉิทฺเท อนุปวิสนวเสน จ อาหจฺจ อวฏฺฐาเนน จ สโมสริตฺวา ฐิตาฯ กูฏํ วิย อนิจฺจสญฺญา อนิจฺจานุปสฺสนาวเสน อวฏฺฐานสฺส มูลภาวโตฯ โคปานสิโย วิย จตุภูมกกุสลา ธมฺมา อนิจฺจสญฺญามูลกตฺตาฯ กูฏํ อคฺคํ สพฺพโคปานสีนํ ตถาอธิฏฺฐานสฺส ปธานการณตฺตาฯ อนิจฺจสญฺญา อคฺคาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อนิจฺจสญฺญา โลกิยาติ อิทํ อนิจฺจสญฺญานุปสฺสนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อนิจฺจานุปสฺสนามุเขน อธิคตอริยมคฺเค อุปฺปนฺนสญฺญา อนิจฺจสญฺญาติ วตฺตพฺพตํ ลภตีติ ‘‘อนิจฺจสญฺญา, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา สพฺพํ กามราคํ ปริยาทิยตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตถา หิ ธมฺมสงฺคเห (ธ. ส. 357, 360) ‘‘ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ สญฺญํ ภาเวตี’’ติอาทินา สญฺญาปิ อุทฺธฏาฯ สพฺพาสุ อุปมาสูติ มูลสนฺตานอุปมาทีสุ ปญฺจสุ อุปมาสุฯ ปุริมาหีติ กสฺสกปพฺพชลายนอมฺพปิณฺฑิอุปมาหิ อนิจฺจสญฺญาย กิจฺจํ วุตฺตํ มูลสนฺตานกปทาลนปพฺพชลายนวณฺฏจฺเฉทนปเทเสน อนิจฺจสญฺญาย ปฏิปกฺขปจฺเฉทนสฺส ทสฺสิตตฺตาฯ ปจฺฉิมาหิ พลํ ทสฺสิตํ ปฏิปกฺขาติภาวสฺส โชติตตฺตาฯ

อนิจฺจสญฺญาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปุปฺผวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มชฺฌิมปณฺณาสโก สมตฺโตฯ

11. อนฺตวคฺโค

1. อนฺตสุตฺตวณฺณนา

[103] อญฺญมญฺญํ อสํสฏฺฐภาเวน เอติ คจฺฉตีติ อนฺโต, ภาโคติ อาห ‘‘อนฺตาติ โกฏฺฐาสา’’ติฯ ‘‘สกฺกายนิโรธนฺโต’’ติ นิโรธปจฺจยสฺส คหิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘จตุสจฺจวเสน ปญฺจกฺขนฺเธ โยเชตฺวา’’ติฯ อนฺโตติ…เป.… อชฺฌาสยวเสน วุตฺตํ ยถานุโลมเทสนตฺตา สุตฺตนฺตเทสนายฯ

อนฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2-3. ทุกฺขสุตฺตาทิวณฺณนา

[104-105] ทุติยมฺปีติ อปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถฯ เตน น เกวลํ ปฐมสุตฺตเมว, อถ โข ทุติยมฺปีติฯ

ตติยมฺปิ ตเถวาติ อิมินา ‘‘ปญฺจกฺขนฺเธ จตุสจฺจวเสน โยเชตฺวา’’ติ อิทํ อุปสํหรติฯ

ทุกฺขสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ปริญฺเญยฺยสุตฺตวณฺณนา

[106] ปริญฺเญยฺเยติ เอตฺถ ติสฺโส ปริญฺญา ญาตปริญฺญา, ตีรณปริญฺญา, ปหานปริญฺญาติฯ ตาสุ ญาตปริญฺญา ยาวเทว ตีรณปริญฺญตฺถาฯ ตีรณปริญฺญา จ ยาวเทว ปหานปริญฺญตฺถาติ ฯ ตตฺถ อุกฺกฏฺฐาย ปริญฺญาย กิจฺจทสฺสนวเสน อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปริญฺเญยฺเยติ ปริชานิตพฺเพ สมติกฺกมิตพฺเพ’’ติ, ปหาตพฺเพติ อตฺโถฯ เตนาห ภควา – ‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, ปริญฺญา? ราคกฺขโย, โทสกฺขโย, โมหกฺขโย’’ติ, ตสฺมา สมติกฺกมนฺติ, สมติกฺกนฺตํ ปหานสฺส อุปายํฯ สมติกฺกมิตฺวา ฐิตนฺติ ปชหิตฺวา ฐิตนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ

ปริญฺเญยฺยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5-10. สมณสุตฺตาทิวณฺณนา

[107-112] จตฺตาริ สจฺจานิ กถิตานิ อสฺสาทาทีนํ สมุทยาทีนญฺจ เทสิตตฺตาฯ

กิเลสปฺปหานํ กถิตํ ราคปฺปหานสฺส โชติตตฺตาฯ

สมณสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อนฺตวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. ธมฺมกถิกวคฺโค

1-2. อวิชฺชาสุตฺตาทิวณฺณนา

[113-114] ยาวตาติ ยสฺมาฯ อิมาย…เป.… สมนฺนาคโตติ ‘‘อิทํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาตี’’ติอาทินา นเยน วุตฺตาย จตูสุ อริยสจฺเจสุ อญฺญาณสภาวาย อวิชฺชาย สมฺโมเหน สมนฺนาคโตฯ เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน การเณน อวิชฺชาคโต สมงฺคีภูเตน อุปคโต, อวิชฺชาย วา อุเปโต นาม โหติฯ

ทุติเยปีติ วิชฺชาสุตฺเตฯ ‘‘วิชฺชาวเสน เทสนา’’ติ อยเมว วิเสโสติ อาห ‘‘เอเสว นโย’’ติฯ

อวิชฺชาสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ธมฺมกถิกสุตฺตวณฺณนา

[115] ปฐเมน ธมฺมกถิโก กถิโต ‘‘ธมฺมํ เทเสตี’’ติ วุตฺตตฺตาฯ ทุติเยน เสขภูมิ กถิตา ‘‘ปฏิปนฺโน โหตี’’ติ วุตฺตตฺตา, ตติเยน อเสขภูมิ กถิตา ‘‘อนุปาทาวิมุตฺโต โหตี’’ติ วุตฺตตฺตาฯ ธมฺมกถิกํ ปุจฺฉิเตน ภควตาฯ วิเสเสตฺวาติ ธมฺมกถิกภาวโต วิเสเสตฺวา อุกฺกํเสตฺวาฯ ทฺเว ภูมิโยติ เสกฺขาเสกฺขภูมิโยฯ

ธมฺมกถิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ทุติยธมฺมกถิกสุตฺตวณฺณนา

[116] ตีณิ วิสฺสชฺชนานีติ ยถาปุจฺฉํ ตีณิ วิสฺสชฺชนานิฯ

ทุติยธมฺมกถิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5-9. พนฺธนสุตฺตาทิวณฺณนา

[117-121] ตีรํ วุจฺจติ วฏฺฏํ โอริมตีรนฺติ กตฺวาฯ เตนาห ‘‘อถายํ อิตรา ปชา, ตีรเมวานุธาวตี’’ติ (ธ. ป. 85)ฯ ปารํ วุจฺจติ นิพฺพานํ สํสารสฺส ปาริมนฺติ กตฺวาฯ พทฺโธติ อนุสยปฺปหานสฺส อกตตฺตา กิเลสพนฺธเนน พทฺโธ, สุกฺกปกฺเขปิ ทิฏฺฐิสมนุปสฺสนาย รูปาทิพนฺธนสฺส ปฏิกฺเขปมตฺตเมว วุตฺตํ, น วิโมกฺขนฺติ อธิปฺปาโยฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏทุกฺขํ กถิตนฺติ ‘‘ตีรทสฺสี ปารทสฺสี, ปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามี’’ติ อาคตตฺตา วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิกนฺติ วตฺตุํ สกฺกาฯ

ฉฏฺฐาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนว เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตาฯ

พนฺธนสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. สีลวนฺตสุตฺตวณฺณนา

[122] อาพาธฏฺเฐนาติ อาทิโต อุปฺปตฺติโต ปฏฺฐาย พาธนฏฺเฐน รุชนฏฺเฐนฯ อนฺโตโทสฏฺเฐนาติ อพฺภนฺตเร เอว ทุสฺสนฏฺเฐน กุปฺปนฏฺเฐนฯ ขณนฏฺเฐนาติ สสนฏฺเฐนฯ ทุกฺขฏฺเฐนาติ ทุกฺขมตฺตา ทุกฺขภาเวนฯ ทุกฺขญฺหิ โลเก ‘‘อฆ’’นฺติ วุจฺจติ อติวิย หนนโตฯ วิสภาคํ …เป.… ปจฺจยฏฺเฐนาติ ยถาปวตฺตมานานํ ธาตาทีนํ วิสภาคภูตมหาภูตสมุฏฺฐานสฺส อาพาธสฺส ปจฺจยภาเวนฯ อสกฏฺเฐนาติ อนตฺตนิยโตฯ ปลุชฺชนฏฺเฐนาติ ปการโต ภิชฺชนฏฺเฐนฯ สตฺตสุญฺญตฏฺเฐนาติ สตฺตสงฺขาตอตฺตสุญฺญตฏฺเฐนฯ อตฺตาภาเวนาติ ทิฏฺฐิคติกปริกปฺปิตสฺส อตฺตโน อภาเวนฯ สุญฺญโต อนตฺตโตติ เอตฺถ ‘‘ปรโต’’ติ ปทสฺส สงฺคโห กาตพฺโพ, ตสฺมา ‘‘ทฺวีหิ อนตฺตมนสิกาโร’’ติ วตฺตพฺพํฯ

สีลวนฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. สุตวนฺตสุตฺตวณฺณนา

[123] ตถา เอกาทสเมติ เอตฺถ ตถา-สทฺเทน ‘‘อุตฺตานเมวา’’ติ อิทํ อากฑฺฒติฯ อิธาติ เอกาทสเมฯ กมฺมฏฺฐานสฺส อุคฺคหธารณปริจยมนสิการวเสน ปวตฺตญาณํ กมฺมฏฺฐานสุตวเสน นิปฺผชฺชนโต ‘‘สุต’’นฺติ วุตฺตํฯ

สุตวนฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12-13. กปฺปสุตฺตาทิวณฺณนา

[124-125] ราหุโลวาทสทิสานีติ ราหุโลวาทสุตฺเต (ม. นิ. 2.113 อาทโย) อาคตสุตฺตสทิสานิฯ

กปฺปสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ธมฺมกถิกวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

13. อวิชฺชาวคฺโค

1-10. สมุทยธมฺมสุตฺตาทิวณฺณนา

[126-135] อิมสฺมินฺติ อวิชฺชาวคฺเคฯ จตุสจฺจเมว กถิตํ, ตสฺมา เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมวาติ อธิปฺปาโยฯ

สมุทยธมฺมสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อวิชฺชาวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

14. กุกฺกุฬวคฺโค